تاریخچه شابک :
در سراسر دنیا هر سال انتشار کتاب و سایر نشریات به میزان قابل توجهی افزایش می‌یابد و به همین نسبت هم به مراکز فروش و انتشار افزوده می‌شود. این توسعه روزافزون در امر چاپ و انتشار موجب شده است که در مقابل حجم زیاد آن احساس سردرگمی و بلاتکلیفی نماییم و مدت زمان بیشتری را صرف پیدا کردن کتاب یا نشریه مورد نظرمان بنماییم.
با توجه به افزایش روزافزون انتشار کتاب و مشکلاتی که توزیع، سفارش، انبارگردانی و اطلاع‌رسانی کتاب در سطح جهان با آن روبرو شده بود، کم‌کم ناشران و کتابفروشان برآن شدند راه حلی برای مشکلات بیاندیشند.
تا آن زمان ناشران برای کنترل موجودی، تامین سفارش و توزیع، از روشهای مختلفی از جمله بازیابی عنوان، مولف و دیگر مشخصات کتابشناختی استفاده میکردند. اما استفاده از مشخصات کتابشناختی همیشه جوابگو نبود، برای سرعت‌دهی به کارها، صرفه‌جویی در هزینه‌ها و جلوگیری از مشکلاتی که در اثر پراکندگی و تنوع منابع چاپ بوجود آمده بود ناشران را بر آن داشت تا از شماره‌ای داخلی برای شناسایی آثارشان استفاده کنند، که بیشتر شماره‌های ثبت کتابها بود. اگر چه این روش خوبی بود، اما چون این شماره‌گذاری‌ها استفاده داخلی داشتند، با گسترش مبادلات وسیع کتابها در سطح ملی و بینالمللی جوابگوی مشکلات نبود.
بنابراین بررسی‌های، تعدادی از ناشران و توزیع‌کنندگان کتاب در اروپا، که از رایانه برای پردازش سفارش‌ها و کنترل موجودی در انبارهای کتاب استفاده میکردند، نشان داد که پیش نیاز یک نظام ماشینی کارآمد، وجود شماره‌ای یکتا و ساده برای شناسایی اقلام قابل انتشار است. در کشور انگلستان نیز فروشگاههای کتاب‌فروشی اسمیت و پسران که کتاب‌هایشان را از انبار مرکز تهیه می‌کرد و همچنین یک مقام مربوط به آموزش و پرورش که کتابهای چند صد مدرسه را از انبار مرکزی کالا تهیه می‌کرد، اقدام به نصب سیستم کامپیوتری کردند. بعد از استفاده از کامپیوتر برای تهیه و کنترل موجودی، لزوم یک سیستم ماشینی موثر و یک شماره واحد و آسان برای کتابهای منتشر شده بیش از پیش احساس شد.
در سال 1967 در انگلستان ISBN یا شماره استاندارد کتاب توسط اسمیت پیشنهاد شد، که با استفاده از آن، دیگر بکارگیری اطلاعات کتابشناختی از قبیل عنوان، نام نویسنده و سایر مشخصات نشر لازم نبود. در همین زمان امریکایی‌ها هم در اجرای چنین طرحی با کشور انگلیس مشارکت و همکاری کردند که توسط شرکت باوکر بسط و توسعه یافت.
مسئله نیاز به یک سیستم شماره‌گذاری بینالمللی کتاب اولین بار در سومین گردهمایی بینالمللی بازار کتاب و انطباق آن با اصول منطقی تجارت کتاب در نوامبر 1966 که در برلین برگزار شد، مطرح گردید. در سال 1968 کمیته فنی مستندسازی سازمان بینالمللی استاندارد، گروهی را زیر نظر موسسه استاندارد انگلستان برای تحقیق درباره امکان بسط نظام انگلیسی برای شماره‌گذاری در سطح بینالمللی تعیین کرد. کنفرانس‌های متعدد بین کشورهای اروپائی و آمریکایی برگزار گردید که نتیجه این کنفرانس‌ها، توصیه‌نامه شماره 2108 ایزو است که اصول و روش شماره‌گذاری استاندارد بینالمللی کتاب را تعریف می‌کند و هدف از آن هماهنگ‌سازی و استاندارد کردن استفاده از شماره برای کتابها در سطح بینالمللی، به طریقی است که هر شماره استاندارد بینالمللی کتاب، تنها یک عنوان مشخص و یا چاپ مشخص از یک عنوان توسط ناشر خاص را شناسایی می‌کند.
برای انجام و پیاده کردن اصول شابک یک سازمان بینالمللی در سطح جهان مسئولیت شماره‌گذاری را بر عهده گرفت که مقر آن در برلین - آلمان است و به سازمانی جهانی شابک مشهور شد. علاوه بر سازمان جهانی، در هر کشور یک نمایندگی در سطح ملی و در مواردی منطقه‌ای مسئولیت هدایت گروه را برای شماره‌گذاری کتابها بر عهده دارد. در ایران موسسه شابک ایران در سال 1372 مسئولیت شماره‌گذاری کتابها در سطح ملی را به عهده گرفت و پس از یک سال کار آزمایشی، رسماً در سال 1373 بکار خود ادامه داد. در حال حاضر بالغ بر 5000 موسسه انتشاراتی عضو نظام هستند و کتابهای خود را براساس استاندارد شابک شماره‌گذاری می‌کنند.
شابک در ایران
با گسترش روزافزون نشر کتاب در ایران و استفاده روزافزون از رایانه و سیستم‌های داده پردازی برای کارهای نشر و اطلاع رسانی، کم‌کم ضرورت وجود شابک در ایران نیز بیش از پیش احساس شد و در نتیجه معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان متولی کار نشر در اندیشه گرفتن نمایندگی از مؤسسه جهانی شابک شد، در سال 1372، ایران به عضویت این مؤسسه درآمد و شماره گروهی جمهوری اسلامی ایران در نظام شماره‌گذاری بینالمللی کتاب عدد 964 تعیین شد.
آمار خانه کتاب بر اساس تعداد ناشران عضو آن بیش از 5000 ناشر است. همچنین بر اساس همین آمار از کل کتابهای منتشر شده توسط ناشران تا پایان سال 1384، حدود 96 درصد کتابها دارای شابک هستند.
در سال 1375 نیز بر اساس مصوبه هیات وزیران استفاده از شابک از سوی ناشران اجباری شد و ناشر موظف شد که از ضوابط شابک ایران پیروی کند.
در شابک ایران یک میلیون عنوان کتاب قابل شماره‌گذاری است که در آن ناشران، بر حسب میزان فعالیت انتشاراتی آنها، به چهار گروه تقسیم می‌شوند که جدول آن به صورت زیر است:
| گروه | شناسه | تعداد عنوانهای کتابهای ناشر |
| گروه اول | 29-00 | تا 10000 عنوان |
| گروه دوم | 549-300 | تا 1000 عنوان |
| گروه سوم | 8999-5500 | تا 100 عنوان |
گروه چهارم | 9999-90000 | تا 10 عنوان |
بر اساس تعداد کتاب منتشر شده ناشر و زمان صرف شده برای انتشار آنها، ناشر در یکی از این چهارگروه جای می‌گیرد. فهرستی از شماره‌گذاری مورد نیاز ناشر در اختیار او قرار می‌گیرد و ناشر، خود میتواند در مجموعه شماره‌های مختص به خود، کتاب‌هایش را شماره‌گذاری کند. و در انتخاب ترتیب شماره‌گذاری کتاب‌هایش نیز مختار است منوط به آنکه باعث بلا استفاده ماندن شماره‌های مختص به خود نشود.
فواید و کاربرد شابک :
گرایش عمومی به کتاب از شاخصهای یک جامعه فرهنگی است، اما عوامل مختلفی دسترسی به کتاب را دشوار ساخته است. اطلاع‌رسانی و توزیع دو عامل مهمی هستند که ضعف و محدودیتشان آثار قابل ملاحظه‌ای بر روند تولید کتاب و استقبال از آن می‌گذارد. در حال حاضر به علت ضعف امکانات و نارسایی روش‌ها و ابزارها، تبلیغ و توزیع کتاب در ایران بسیار ضعیف است؛ ولی با گسترش استفاده از روش‌ها و ابزارهای جدید اطلاع‌رسانی، تحولی اساسی و گسترده در این زمینه در حال شکل‌گیری است.
با اختراع چاپ و رشد روز افزون انتشار کتاب، باعث شد روشهای سنتی اطلاع‌رسانی آثار منتشر شده جوابگوی حجم تولیدات نباشد. با گذشت زمان و استفاده از رایانه و ایجاد بانکهای اطلاعاتی، کم‌کم مشکلات روشهای سنتی برطرف شد و مردم، ناشران و کتابفروشان به شکل مناسب‌تر و راحت‌تر با استفاده از مشخصات کتابشناختی مانند عنوان، نویسنده، ناشر به اطلاعات کتابهای منتشر شده دسترسی پیدا میکردند ولی با افزایش روزافزون انتشارت در کشورهای مختلف و توجه به مبادلات آثار فکری در سطح بینالمللی به کارگیری مشخصات کتابشناختی برای اطلاع‌رسانی به تنهایی جوابگوی نیازهای استفاده کنندگان نبود.
در مبادلات و تجارت کتاب نیز اگر برگه‌های فروش و فهرستهای قیمت براساس عنوان باشد، عملا از درجه اعتبار ساقط است و درستی آنها منوط به پیوست نمونه‌ای از هر کتاب به برگه فروش یا فهرست قیمت است، زیرا عنوانهای واحد حتی توسط ناشری واحد با کیفیات و مشخصات مختلف و در نتیجه بهای متفاوت منتشر می‌شوند. بطور مثال: ذکر عنوان دیوان حافظ میتواند ارجاع به چندین کتاب مختلف با محتوای ثابت و کیفیت و بهای متفاوت باشد. این محدودیت سبب می‌شود که راه‌های خرید کتاب برای کتاب دوستان، بیشتر به مراجعه شخصی آنها به کتابفروشیها محدود می‌شود.
با گسترش نمایشگاه‌های کتاب در سطح ملی و بینالمللی و استفاده از اینترنت در آنها با توجه به حجم مبادلات و فروش بالای کتاب، اغلب ترجیح داده می‌شود از روشهای شماره‌گذاری برای کتابها استفاده شود. اما از آنجا که اینگونه شماره‌گذاری‌ها معمولاً به منابع اطلاعات دقیقی اشاره نمی‌کنند، احتمال اشتباه در کلیه مراحل اختصاص شماره‌ها، ثبت و فهرست‌برداری و حتی الصاق برچسب‌ها بر روی کتاب وجود دارد. نکته دیگر آنکه این نوع شماره‌گذاری کالا، راه‌حلی موقت است و هزینه سرباری است که هر نوبت باید تکرار شود.
در همه موارد مذکورچاره کار بسیار روشن است، کتاب پس از آنکه دارای شناسنامه‌ای کامل شد باید شماره شناسنامه‌ای واحد نیز داشته باشد. در این صورت، ذکر همان شماره به تنهایی و بدون ذکر مشخصات دیگر کتاب - حتی عنوان آن- دلالت بر کتاب معینی خواهد داشت.
زمانی که سخن از بانکهای اطلاعاتی چه در سطح ملی و چه در سطح بینالمللی به میان می‌رود، وجود یک شماره شناسایی واحد، رکنی اساسی در ساختار بانک محسوب می‌شود که به کمک آن، جستجوی هر کتاب، حتی بدون آشنایی با زبان کتاب، به درستی صورت می‌گیرد.
در اینجا بطور خلاصه کاربرد شابک در بازار نشر و کتابخانه‌ها بیان می‌شود:
بازار نشر
سفارش، توزیع و فروش
انبارگردانی
کنترل موجودی ناشران و کتابفروشان
کنترل محاسبات
سفارش از راه دور
کتابخانه‌ها
سفارش و فراهم‌آوری کتابخانه
سیستم گردش امانت کتابخانه
جستجو در پایگاههای اطلاعاتی
فهرست‌برداری برخط (Online)
فهرستهای ماشینی و فهرستهای مشترک
امانت بین کتابخانه‌ای
استفاده در سیستم‌های قابل خواندن بوسیله ماشین
رمزینه :
با مطرح شدن بازارهای جهانی برای کتاب و عرضه آن در کنار سایر محصولات، همچنین قابلیت‌های استفاده از رمزینه باعث شد تا قراردادی بین سازمان جهانی شابک و سازمان بینالمللی EAN منعقد شود و پیش‌شماره مختص دنیای کتاب اختصاص یابد تا امکان تبدیل شابک‌های کتاب به رمزینه امکان‌پذیر گردد. در حال حاضر اکثر ناشران بزرگ دنیا از رمزینه برای کتابهای خود استفاده می‌نمایند. در ادامه به کلیات رمزینه و فواید و کاربرد‌های آن اشاره می‌شود.
رمزینه‌ها اطلاعات را با ترکیب خطوط و فواصل در پهنای متفاوت ارایه می‌کنند (رمزینه‌ها با استفاده از رقم کنترل اشتباهات نورخوانی را کنترل می‌کنند و آن را تا حدود یک در چند میلیون کاهش می‌دهند) . این بدان معنی است که اطلاعات فقط به طور افقی در امتداد خطوط و فواصل ارایه می‌شود. ارتفاع دارای اطلاعات معنی داری در رمزینه‌ها نیست. ظرفیت ذخیره، تعداد اطلاعات که توسط یک رمزینه میتواند منتقل شود، حداکثر به چندین کارکتر ده تایی محدود می‌شود.
کسانی که این روزها به خرید می‌رود، به خواندن رمزینه اقلام خریداری شده خود در هنگام تحویل، نگاه می‌کند. اما تعداد بسیار کمی از نحوه کار آن اطلاع دارند، و به همین علت است که مشتریان به طور انفرادی یا گروهی تعجب می‌کنند و سئوالاتی را درباره رمزینه‌خوان‌ها مطرح می‌نمایند.
رمزینه بیشتر به منظور شناسایی خودکار به کار برده می‌شوند و در طیف وسیعی از کاربردها دیده می‌شود، از صندوق پول در فروشگاههای زنجیره‌ای و عمومی گرفته تا مدیریت تولید در کارخانه‌ها، کنترل محصول و کنترل موجودی در امور پشتیبانی را شامل می‌شوند.
ارزیابی‌های گسترده نشان می‌دهد با استفاده از رمزینه، قیمت‌های درست‌تری نسبت به سیستم‌های سنتنی به حساب مشتریان گذاشته می‌شود و میزان اشتباه معمولا کمتر از یک درصد است.
در یک دوره چهار هفته‌ای، 19447 محصول برای درستی قیمت در 78 فروشگاه بزرگ منطقه ملبورن، از طریق 39 دستگاه رمزینه‌خوان بررسی گردید. ارزیابی ثابت کرد که استفاده از رمزینه و رایانه هنگام فروش نسبت به محاسبه دستی، دقیق‌تر است. موسسه فروشگاههای بزرگ نسبت به طرز تلقی مشتری، آمارگیری انجام داد و 82 درصد از پاسخ دهندگان از کاربرد رمزینه در فروشگاههای بزرگ «راضی» و یا «خیلی راضی» و فقط 8 درصد «ناراضی» بودند.
دلایل میزان بالای رضایت شامل سرعت در محاسبه قیمت و اطلاعات مبسوط روی رسید مشتری است. رسیدهای مشتری قیمت تمام شده و قیمت‌های پرداختی را در بر می‌گیرد. بر خلاف رسیدهای تحویلی به مشتری در فروشگاههایی که به طور دستی کار می‌کنند و تنها ارقام را فهرست می‌کنند.
با جهانی شدن بازار مصرف کالا تولید‌کنندگان با استفاده از نشانه رمزینه محصولات خود را شماره‌گذاری کرده و عرضه می‌نمایند. این مسئله به نظام‌مند شدن عوامل موجود در مسیر عرضه کالا و نیز هویت‌دار شدن محصولات در بازارهای جهانی کمک می‌کند، به گونه‌ای که با تکیه بر آن هم‌اکنون اغلب انبارها و فروشگاهها، مجهز به دستگاه‌های کامپیوتری با بهره‌جویی از مکانیسم انتقال اطلاعات توسط دستگاه رمزینه خوان گشته و از تسهیلات فوق‌العاده آن بهره می‌گیرند.
در نظام شماره‌گذاری بینالمللی (EAN)کالاهای مصرفی قابل عرضه در فروشگاهها با یک شماره مشخص شده که این شماره‌ها در سطح جهانی منحصراً معرف یک کالا هستند که صندوقهای فروشگاه با خواندن این شماره می‌توانند کلیه اطلاعات مربوط به کالا را شامل: قیمت، تاریخ تولید و ... را از بانک اطلاعاتی کامپیوتری دریافت کنند.
فواید استفاده از رمزینه برای تولید کنندگان، توزیع کنندگان، فروشندگان عمده و جزء:
استخراج سریع و دقیق اطلاعات
امکان تهیه اطلاعات دقیق و به موقع برای مدیریت
پاسخگویی بهتر به طرفهای تجاری و مشتریان
قابلیت خودکار کردن انبارداری
کنترل بیشتر بر روی توزیع و ذخیره سازی
اشتباهات کمتر در شناسایی کالاها
بهبود ارتباطات بین شرکت‌ها در مسیر عرضه کالا
یکسانی استاندارد برای استفاده تمام طرفهای تجاری و در نتیجه کاهش کشمکش‌ها
عرضه محصول در کنار سایر کالاها
در این
راهنما اطلاعات جامعی در مورد استفاده از شابک و نیز ساختار آن ارایه می شود که می تواند مرجع بسیار مناسبی برای ناشران، توزیع کنندگان و علاقه مندان باشد.
سلام
خیلی جالب بود
مرسی