درحال حاضر هنوز گیاهانی که کشت می شوند و یا بصورت وحشی جمع آوری میگردند در شرایط کاملاً خارج از کنترل میباشند .(Lange 2004)احتمال تقلب، تنها یک طرف مشکل است، موضوع اثرات و سمیت گیاهان دارویی وقتی میتواند مورد بحث قرار گیرد که مسیله ترکیبات و تکرار پذیری کیفیت مورد نظر آن حل شده باشد. همچنین چنانچه در اثر کیفیت نازل گیاهان، عوارض زیان آوری حادث گردد، افرادی که با عدم انجام کنترلهای مناسب در همان ابتدا عملاًًً عامل بروز مشکل شدند به همان اندازه زیان خواهند دید که تولیدکنندگانی که اصرار بر کنترل کیفیت دارند. دستورالعمل جدید درمورد جمع آوری گیاهان به عنوان مواد اولیه توسط کشورهای اتحادیه اروپا اخیراً به اجرا گذاشته شده است. دستورالعمل های اتحادیه اروپا به شماره178/2002/EC وNTA Vol 2B Ed.July 2003 قابلیت ردیابی مواد اولیه گیاهی را برای استفاده در مواد غذایی و دارویی تنظیم کرده است و دستورالعمل WHO به عنوان GACP (روش کشت و جمع آوری مطلوب گیاهان) روشهای بهره برداری و جمع آوری گیاهان را تعریف کرده است (WHO 2003). درهردو راهبرد، قابلیت ردیابی و روش جمع آوری گیاهان، باید به طور واضح برای تمامی زنجیره تولید گیاهان دارویی تا داروهای گیاهی،از ابتدا تا انتهای محصول نهایی، انجام پذیرد.
عمده دستورالعملهای جدید عبارتند از:
▪ شناسایی قطعی بوتانیکی گیاهان دارویی
▪ انتخاب رقمهای مناسب برای استفاده در محصولات نهایی
▪ کاهش خطرات ناشی از تقلب و بنابراین کاهش سمیت های نا خواسته
▪ بهبود تکرار پذیری اثرات بالینی گیاهان دارویی
▪ محافظت از محیط زیست
در اقدامی پیش رس، قبل از اجرای دستورالعملهای جدید، ما اقدام به برقراری روش ردیابی کیفی (Traceability) کامل برای دسته ای از گیاهان دارویی نموده و به موازات آن بهترین رقمها را انتخاب کرده و در حد امکان ضوابط کشت بیو- ارگانیک را نیزرعایت نموده ایم .
● شنـاسـایی قطـعی بوتانیـکی گیـاهـان
هیچ تضمینی وجود ندارد که گونه ذکر شده بر روی لیبل بسته بندی محصولات، دقیقاً همان گونه گیاهی باشد که واقعاً در بسته بندی وجوددارد.
▪ مثال: شیرین بیان Glycyrrhiza glabra
بعضاً گیاه شیرین بیان بالیبل Glycyrrhiza glabra Ph.Eur.در برخی از مناطق و خصوصاً بعضی مراودات تجاری، حاوی مقادیر کم و زیاد از سایر گونه های این گیاه و بویژه نوع روسی آن بنامG.uralensis میباشد (Sch pk2003).
درپروژه تهیه این گیاه از ایران, رعایت ردیابی کیفی و استمرار کیفیت بالای شیرین بیان به راحتی قابل اجرا بوده است)
▪ مثال :دم اسب Equisetum arvense
گونه های مختلفی تحت نام arvense (Hiermann 2003) جمع آوری میشوند که بعضی از آنها گونه های بالقوه سمی همانند Equsiteum palustreهستند(Veit 1987). دستیابی به روش ردیابی گیاهEquiseteum arvenseیکی از بخش های بزرگ پروژه گروه تحقیقاتی ما بود که به نتیجه رسید. گیاهی که در حال حاضر توسط شرکت Herbresearchتولید میشود مطابق روش GACP (روش کشت وجمع آوری مطلوب گیاهان) در فرانسه کشت میگردد. تولید این گیاه در مزارعی که صرفاً به گیاه دم اسب اختصاص داده شده است صورت میپذیرد و این محصول میتواند به روش بیو- ارگانیک، بدون استفاده از آفت کش ها و علف کش ها نیز تولیدگردد.
▪ مثال: Eleutherococcus senticosus
مثالهای برجسته ای که بیانگر نیاز به استانداردهای کیفی در شناسایی بوتانیکی گیاه باشد در مقالات مربوط به مراقبت های گیاهی به چشم میخورد. یکی از این نمونه ها، اختلاط گیاه Eleutherocococus senticosus با Periploca sepium میباشد، که به علت سوء تعبیر نام گیاه wu-jia-pi ، یک گیاه سنتی چینی بوده که البته به طور واضح نمونه ای از عدم کنترل کیفی میباشد(Awang1996). بزرگترین خطری که با چنین مسایلی پیش میآید عدم تطبیق لیبل بسته بندی با گیاه محتوی آن بوده که منجر به بروز عوارض نا خواسته و خطرات احتمالی میگردد. یکی دیگر از پروژه های ما, بدست آوردن روش ردیابی کیفی این گیاه بوده است. در حال حاضر تعداد مختلفی از این گیاه از نواحی گوناگون مورد بررسی قرار گرفته است.
▪ مثالHarpagophytum procumbens :
اشتباه بوتانیکی در تشخیص گیاهان عموماً بصورت عمدی بوده و بنا به دلایل اقتصادی و سیاسی میباشد. یک مثال واضح گیاه Devil's clow میباشد که به استناد فارماکوپه اروپا گونه نامیبیایی گیاهHarpagophytum procumbens است. ریشه های این گیاه به صورت عمدی با ریشه های یک گونه مشابه با نام Harpagophytum zeyheri که در آنگولا رشد میکند مخلوط میشود. دلیل عمده این اختلاط رشد تقاضای ریشه گیاه H.procumbensدر نامیبیا میباشد که از ظرفیت طبیعی تکثیرپذیری آن تجاوز نموده است. قیمت پایین گونه مشابه آنگولایی نیز مزید بر علت گردیده است. در حال حاضر بیش از 50% ریشه هایی که تحت نام Harpagophytum procumbens وارد میگردند در حقیقت گونه H.zeyheri بوده و این موضوع رو به تزاید است(Schmidt et al 1998). هر چند که این موضوع موجب بروز مشکلات سمی نمیگردد، اما از آنجاییکه اثرات بالینی هر دو گونه با هم برابر نمیباشند، بدیهی است که اختلاط دو گونه اعتبار اثرات بالینی گیاه را زیر سؤال خواهدبرد. دستیابی به گیاه H. procumbens با درصد بالایی از هارپاگوزیدها فقط در چهارچوب طرح کامل ردیابی کیفی این گیاه که توسط گروه ما انجام یافته است امکان پذیر میباشد.
● انتـخاب رقـم منـاسـب
این قضیه که گیاه در کجا کشت میگردد به تنهایی دلالت بر کیفیت مناسب آن برای استفاده در مصارف دارویی ندارند. بلکه خصوصیات فیتوشیمیایی با توجه به استفاده مورد نظر آن نیز باید لحاظ گردد.
▪ مثال: آویشن باغی Thymus vulgaris
حداقل بیش از هفت مونه(chemotypes) مختلف از آویشن باغی (Thymus vulgaris) وجود دارد که اسانس هر یک حاوی کارواکرول، ژرانیول ،لینالل، آلفا-ترپینول، ترانس توژانول، 1،8 سینیول یا تیمول به عنوان ترکیبات اصلی آن میباشد(Stahl- Biskup 2003). تفاوت این مونه ها بطور واضح به منشأ هر یک از آنها بر میگردد. به طوریکه رقم سینیول دار در اسپانیا پیدا میشود و در فرانسه وجود ندارد. به همین ترتیب رقم ژرانیول دار در اسپانیا یافت نمیشود (Stahl- Biskup 2003). استفاده از مونه خاص به کاربرد آن در فرآورده مورد نظر مربوط میشود. تحقیقات فارماکولوژیکی نشان داد که فعالیت ضد میکروبی رقمهای حاوی تیمول بالا بیشتر از رقمهای حاوی کارواکرول بالا بوده است. بدیهی است اصلیت و ترکیبات مشخص شده هر مونه موجب بهبود استمرار تأثیرات محصولات بدست آمده از آویشن خواهد بود. در پروژه ای که توسط گروه ما انجام گرفته است تولید این گیاه با مونه مشخص از نظر میزان تیمول تضمین میگردد.
▪ مثال: همیشه بهار Calendula officinalis
انتخاب رقم مناسب باتوجه به جنبه های فارماکولوژیکی وتوکسیکولوژیکی هنگامی صورت خواهد گرفت که مواد مؤثره و یا مواد بالقوه سمی شناخته شده باشند. وقتی این مهم صورت نگرفته باشد، طرح ردیابی کیفی باید تفاوتهای بوتانیکی را مد نظر قرار دهد. برای انجام طرح همیشه بهار، ما کشت این گیاه را در مناطق مختلف و کشورهای متفاوت به گونه ای برنامه ریزی نموده ایم که در تمام زراعت ها از یک رقم مشخص با کیفیت کاملاً مشابه استفاده گردد.
▪ مثال: بابونه Chamomilla recutita
انتخاب مکان مناسب باید شرایط زمین شناسی را نیز مد نظر قراردهد. بدین گونه بهترین نتیجه در کشت رقم بابونه انتخاب شده با درصد بالای کامازولن در خاک قلیایی (از نوع کارستیک) بدست خواهد آمد. در انتها، انتخاب رقم مناسب, تعادلی بین بازدهی بالا، مقاومت گیاه در مقابل بیماری و ترکیبات مطلوب شیمیایی آن میباشد. ما سعی خواهیم کرد تمام این عوامل را بطور منظم بررسی نماییم.
● محـافظـت از محـیط زیـست
بهره برداری از گیاهان وحشی معمولاً بیش از حد ظرفیت صورت میپذیرد و این امر موجب صدمه به محیط زیست میگردد. به عنوان مثال در ترکمنستان بعضی از شرکتهای بین المللی با برداشت ریشه های شیرین بیان توسط ماشین آلات سنگین کشاورزی فروش خود را افزایش و قیمت تمام شده را کاهش میدهند. این موضوع موجب افزایش درآمد بهره برداران سنتی و تداوم ایجاد اشتغال در کشورهای مبدأ میگردد. در نتیجه در نواحی که اینگونه جمع آوری رایج گردیده است، نه تنها صدمه زیادی به محیط زیست وارد میشود بلکه علاوه بر آن گیاهان از هر گونه امکان طبیعی تکثیر نیز محروم میشوند. بدیهی است که این نوع بهره برداری تداوم نخواهد یافت. هنگامیکه گیاهان در معرض خطر قرار بگیرند، به موازات کاهش تراکم گیاه در زیستگاه طبیعی، خطر تقلب افزایش میابد.
طرحهای کشت و جمع آوری کنترل شده تحت مقررات GACP (روش کشت و جمع آوری مطلوب) نه تنها موجب تضمین مواد اولیه مناسب بوده، بلکه علاوه بر آن باعث کیفیت و تکثیر پذیری گیاه و صد البته سلامت داروها نیز میگردد.
● نتـیجـه
پیش بینی میشود مقررات جدیدی که برای قابلیت ردیابی مواد اولیه گیاهی، و روش کشت و جمع آوری مطلوب برقرار گردیده باعث بهبود کیفیت داروهای گیاهی گردد. به موازات آن تکرار پذیری آثار فارماکولوژیک و اثرات بالینی مؤثر نیز قابل رؤیت بوده و خطرات مسمومیتهای ناخواسته به واسطه تقلبها، کاهش خواهد یافت.
از آنجاییکه هنوز بسیاری از شرکتها از نتایج عملی مقررات جدید آگاه نیستند، تطبیق آن با قوانین ملی ممکن است موجب اغتشاش گردیده و قطعاً باعث بروز مشکلات اجرایی خواهد شد. با یک برنامه ریزی صحیح از بروز چنین مشکلاتی میتوان پیش گیری نمود. هم اکنون ما با موفقیت برنامه ردیابی 25 نوع گیاه دارویی را در دست انجام داریم. ظرف 12 ماه آینده 20 نوع گیاه دارویی دیگر به این فهرست اضافه خواهد شد.
سلام وب خیلی خوبی دارید خوشحال میشم با شما تبادل لینک کنم
منو با نام مرجع مقالات برق لینک کنید و بگید با چه اسمی لینکتون کنم