فناوریهای شناسایی و ردیابی

بارکد ، RFID ، شناسایی با امواج رادیویی ، ردیابی ، ردگیری، ردیابی ماهواره ای ، GPS ، بینایی ماشین ، بیومتریک ، کارت هوشمند، سنسور

فناوریهای شناسایی و ردیابی

قابلیت ردیابی ( Traceability ) گوشت و محصولات دامی

همه افرادی که در تولید محصولات دامی نقش دارند علاقمند به اثبات تعهد خویش به کیفیت و ایمنی گوشت و سایر فرآورده های دامی و تضمین اعتماد مصرف کنندگان می باشند. استاندارد کردن Traceabil – ity محصولات دامی به ایجاد و مستند سازی تاریخچه محصول و ایجاد اطمینان و اعتماد برای مصرف کنندگان کمک می کند. از نظر سازمان استاندارد بین المللی ( ISO ) قابلیت ردیابی عبارتست از: توانایی ردیابی کردن تاریخچه محل تولید و کاربرد محصول نهایی است بطوری که محصولات نهایی بیانگر مبداء، مواد اولیه و تاریخ مراحل فرآوری و توزیع می باشد بعبارت دیگر می توان از اصطلاح عمومی از متولدشدن تا میز غذا استفاده کرد که معنای قابلیت ردیابی را در خود مستتر دارد. قابلیت ردیابی کنترل سریع و آسان محصول را ممکن ساخته و شناسایی همه محصولات را برای مشتریان تضمین می کند که مهمترین و مرتبط ترین قانون در چارچوب قابلیت ردیابی گوشت قانون ( European com ) EC – mission به شماره 2000/1760 است که توسط پارلمان اروپا گذاشته شد و مواد 18 تا 20 قانون EC به شماره 2002/178 توسط قانون مواد غذایی آنرا تکمیل کرد.

این ماده در خصوص قابلیت ردیابی در مورد تغذیه، تهیه غذا از منابع حیوانی و یا هر گونه مواردی که به نوعی مرتبط یا تغذیه باشد این الزام را بیان می کند که تمام مواد اولیه ای که قرار است در تهیه مواد غذایی بکار رود و یا انتظار آن می رود که در تهیه مواد غذایی بکار رود باید در مراحل تولید، فرآیند و توزیع ردیابی شود. این الزام هم شامل تولید کننده و هم مصرف کننده نواد غذایی می باشد. مسئولان امور دام در تمامی سطوح این زنجیره ها باید آماده باشند تا اطلاعات موجود را در صورت درخواست در اختیار بازرسان قرار بدهند. تمامی قوانین اخیر برای فروش محصولات در اتحادیه اروپا رعایت می شود. این قوانین همین طور در آمریکا و تحت نظارت قانون های سازمان غذا و داروی آمریکا انجام می شود و کلیه خطرات و نقاط بحرانی در طول زنجیره تولید، عرضه و مصرف و نیز بیماری های ناشی از مصرف تعیین و به طور دقیق اندازه گیری می شود.
نگرانی جوامع که در سال های اخیر در مورد گوشت های تولیدی دام های آلوده به بعضی بیماری ها مخصوصا بیماری جنون گاوی (BSE)، تب برفکی، آنفلوآنزای مرغی وجود داشته کمیسیون اروپا را بر آن داشت که با سختگیری و وضع قانون ماده 3، 2000/760/FCL/در جهت حفظ امنیت غذایی انسان ها گام بردارد، که طبق این قانون سیستم های شناسایی و ثبت گاوها در دامداری ها باید از عوامل ذیل تشکیل شود: 1-برچسب های گوش برای شناسایی حیوانات به صورت جداگانه: که معمولا امروزه از میکروچیپ استفاده می شود که سیستم کاری آن بر اساس شناسایی توسط فرکانس های رادیویی می باشد و دارای یک کد اختصاصی بوده و امکان تغییر یا تشابه کد در طول عمر گاو وجود ندارد. دستگاه دیگری که در کنار این چیپ کار می کند وظیفه بازخوانی و ثبت اطلاعات را دارد که اطلاعات را بصورت کدهای شناسایی به دستگاه باز خوان انتقال می دهد 2-شناسنامه حیوان 3-پایگاه داده های کامپیوتری که به پایگاه داده مرکزی ملی متصل باشد که این داده ها شامل ثبت شماره برچسب گوش حیوان، زمان و محل تولد دام، جنس، وزن، رنگ نژاد، منشا و اصالت گله و سیستم نظارت برانتقال دام ها و انتقال اطلاعات ثبت شده به همراه دام در صورت جابجایی یا خرید و فروش دام ها 4-نگهداری دفاتر اطلاعات ثبت شده حیوانات

برای قابلیت پیگیری کامل یک برچسب بایستی حداقل شامل موارد ذیل باشد:
1.نام علمی نژاد و محصول: برای محصول هر اسمی را می توان انتخاب نمود بشرطی که در کشور فرستنده محصول ثبت شده باشد.
2.کشور مبداء، نام تولید کننده و پرورشی بودن دام ( بدین معنی که گوشت نژاد گوشتی است یا گوشت دام شیری حذفی یا موارد دیگر ).
3.حجم خالص و یا مقدار محصول فرآورده دامی قبل از بسته بندی به واحد متریک ( لیتر، میلی لیتر ) برای مایعات و ( کیلوگرم و گرم ) برای گوشت و غیرمایعات.
4.تاریخ قابلیت مصرف به تفکیک روز ماه سال و برای محصولاتی که خیلی سریع فاسد می شوند مثل گوشت ماهی تازه بایستی کلماتی چون بهترین تاریخ مصرف قبل از و یا حداکثر تا این تاریخ مصرف کنید آورده شود.
5.شرایط خاص نگهداری: مثلا دمای زیر 5 درجه سلسیوس باشد و در صورت یخ زدگی بایستی مثلا در یخچال نگهداری شود.
6.در بررسی های دقیق تر چنین بر می آید که برای افزایش حق العمل فروش محصول ( اگر امکان افزایش قیمت وجود داشته باشد ) بایستی به صورت قانونی این اطلاعات اضافه شود ( این اطلاعات بر روی ب چسب درج نمی شود اما فروشنده برای جذب مشتری و رفع الزامات قانونی به آن نیاز دارد ).
7.ژنتیک دام: این امر بطور بالقوه برای حیواناتی که به صورت ژنتیکی اصلاح شده ( Geneticmodifled ) GM و همچنین تایید اصالت محصول بسیار مهم می باشد.
مصرف کنندگانی که تمایلی به مصرف گوشت حیوانات GM نداشته باشند باید متقاعد شوند که گوشت مصرفی از گونه های GM نمی باشد. همچنین عدم استفاده از هورمون ها و آنتی بیوتیک ها در تولید محصولات دامی باعث افزایش بازار پسندی این محصولات می شود.
8.استفاده از داروها و واکسن ها در فارم های پرورش دام: این داروها و واکسن ها بایستی اولا از طرف بازارهای هدف مدنظر تائید شوند ( اتحادیه اروپا استفاده عمومی بیش از حد مواد شیمیایی را در فارم ها ممنوع کرده و استفاده و مقدار مصرف دارو باید توسط دامپزشک نظارت شود ). و دوم اینکه گزارشات ثبت شده از فارم ها نیز بایستی مقدار و طول مدت مصرف داروها را به همراه کنترل صحیح دوره عدم مصرف و تعداد و نوع واکسن های تجویز شده را نشان دهند.
9.روش های کشتار در دام و طیور و روش های صید در ماهی: در بازارهایی که به مسائل اخلاقی پایبند هستند روش صید ماهی اهمیت دارد چون این مسئله برکیفیت گوشت ماهی نیز تاثیر گذار است. قطع تغذیه ماهی قبل از برداشت سبب بی رنگ شدن گوشت به هنگام صید و با افزایش هیستامین در گوشت همراه است.
10.کنترل های محیطی: ردیابی و منترل پارامترهای محیطی یک فاکتور مهم بازاریابی می باشد. در بازارهای توسعه یافته مشتریان به طور روز افزون نسبت به پیامدهای محیطی حساس هستند. محصولات ارگانیک از بازاری با جایگاه ویژه برخوردارند و از نظر بهاء تقریبا 20درصد نسبت به قیمت های معمول گرانتر هستند که در روش تولید این نوع محصولات، حداکثر اتکابر منابع تجدید پذیر، مزرعه ای، محلی و مدیریت فرآیندهای اکولوژیکی و بیولوژیکی قرار دارد و اتکا به نهاده های بیرونی تا حد امکان کاهش می یابد.
مورد دیگری که در صورت کاربردی کردن آن می توان گام بزرگی در شفاف سازی قابلیت ردیابی برداشت، ردیابی DNA گوشت است. امروزه در سوپر مارکت ها خریداران با کمک یک سیستم کامپیوتری که به اطلاعات پایگاه جهانی گوشت دسترسی دارد می توانند برای مشاهده گوشت خرید کرده بارکد روی آن را وارد کرده و نام نژاد، نام محل پرورش، تاریخ از شیرگیری، تاریخ اخته کردن، تاریخ و محل کارخانه کشتار و بسته بندی و بسیاری از اطلاعات دیگر را از روز تولد دام تا روزی که بدست آنها رسیده ملاحظه نمایند.
همچنین در صورتی که بسته بندی گوشت تازه در جعبه محدودیت داشته باشد بایستی مطابق با استانداردهای سیستم تجزیه و تحلیل خطر و کنترل نقاط بحرانی ( HACCP – Hazard Analysis Critical Con ) trol point بوده و دامپزشکان محلی باید بر این واحدها نظارت کرده و آن را تائید کنند و مشتریان نیز می توانند گزارشات مذکور را درخواست کنند. به علاوه اجازه صادرات بستگی به انطباق واحدهای بسته بندی با این استانداردها دارد. لازم به یادآوری است که همه این اطلاعات می بایست با محیط پرورش نیز تطبیق یابد و اگر نیاز به فراخوانی و باز پس گیری محصولات باشد باید فورا آنها را از چرخه فروش حذف نمود. اغلب این نکات استراتژی های مدیریت و نگهداری ثبت و ضبط ها، از سوی یک فارم با مدیریت خوب تقبل می شوند. یکی از بزرگترین مشکلات صنعت دام ارتباطات است. مصرف کنندگان از خط مشی پیچیده و سیستماتیک بکار رفته در تولید محصولات دامی و از کوشش های صنعت جهت فراهم آوردن غذای سالم و با کیفیت بی خبر می باشند.
و امروزه بحثی که در خصوص بازاریابی محصولات دامی وجود دارد علاوه بر همه کشورهای دنیا، دیدگاه های قابلیت ردیابی برای خرده فروشان و مصرف کنندگان کشورهای مسلمان است. با توجه به بالا بودن جمعیت مسلمان جهان در صورت ردیابی و شفافیت در کانال های توزیع و ارتقاء کارایی و ارائه گوشت حلال به متقاضیان غذای حلال، سازمان تولید کننده قادر به برقراری ارتباط با بیش از یک چهارم جمعیت دنیا خواهد شد. این سازمان ها 11 بند استاندارد غذای حلال را باید رعایت کنند که از جمله مهمترین آنها موارد زیر است: مواد اولیه و خوراک دام نباید از اجزاء غیر حلال یا با مواد مستی آور فرآوری شده باشد؛ شرایط ذبح و صید شرعی مطابق احکام و قوانین اسلام باشد؛ تطهیر شرعی ابزار و دستگاه ها؛ تفکیک خطوط تولید فرآورده های حلال و غیر حلال؛ رعایت الزامات تطهیر شرعی در حمل ونقل، انبار، بسته بندی و عرضه؛ نشانه گذاری گوشت و فرآورده های دامی حلال علاوه بر رعایت الزامات اختصاصی منطبق با استاندارد خاص هر فرآورده، درج علامت حلال به همراه اطلاعات لازم بر اساس قوانین و مقررات مراجع ذیصلاح و قانونی بر روی بسته بندی های اولیه و ثانویه. در ایران نیز استاندارد ملی ایران با موضوع غذای – حلال راهنمای عمومی به شماره 12000 ISIRI در تاریخ 18/7/88 به منظور گنجاندن مولفه شرعی در استاندارد فرآورده های غذایی تدوین و مورد تصویب قرار گرفت.
سیستم های قابل ردیابی و مدیریتی مزارع و همچنین سیستم های نرم افزاری مرتبط، علی رغم در دسترس بودن از قیمت بالایی برخوردارند. لذا استفاده از آن در کشورهای در حال توسعه و برای تولیدکنندگان مشکل است. دشواری قابل ملاحظه ای که در گزارش گیری قابلیت ردیابی وجود دارد فقدان هماهنگی سازی و استاندارد سازی می باشد. در حال حاضر در اتحادیه اروپا کمپانی های بزرگ با سیستم ها و نرم افزارهای تولید داخل وجود دارند که این سیستم ها اطلاعات مورد نیاز را فراهم می آورند. شرکت های تولید کننده نرم افزارهای تجاری سعی در ساخت نرم افزاری برای استفاده عمومی دارند بطوری که افراد بتوانند آنرا در مسیر کار خود بکار گیرند. در صورتی که قابلیت ردیابی در آینده به سمت معتبر سازی پیش رو در مرحله بعدی بازرسی الکترونیکی خواهد بود جایی که مشتریان قادر خواهند بود به سیستم های قابلیت ردیابی کارپردازان دسترسی داشته و آنها را کنترل نمایند. مشتریان قادر خواهند بود که خودشان با شرکت های تولیدکننده ارتباط برقرار نموده و محصولات را پیش خرید نمایند.

نتیجه گیری
سازمان جهانی استاندارد ( ISO )، استاندارد فنی فوق الذکر را به منظور ایجاد یک رویکرد هماهنگ به سیستم های ردیابی با توجه به الگوهای برتر موجود فراهم آورده است. همچنین استاندارد ردیابی در زنجیره تغذیه و غذا 22005 ISO نیز فراهم آورنده اصول کلی و الزامات اساسی برای طراحی و اجرای سیستم می باشد. اخذ گواهینامه و تایید اعتبار در صنعت گوشت و محصولات دام از جمله برنامه های تضمین کیفیت گوشت گاو ( BQA ) برای سازمان های تولیدکننده مفید می باشد و دلیل آن بخاطر این واقعیت است که تایید اعتبار سیستم ردیابی در زنجیره فرآوری محصولات دامی منجر به شفاف سازی و قابل اعتماد شدن فرآیندهای سازمان گردیده و پیام آور اطمینان و مسئولیت پذیری سازمان می باشد. استانداردها فراهم آورنده چارچوبی برای ایجاد سیستمی موثر و منعطف برای برآورده کردن اهداف مختلف از جمله این موارد می باشند:
پشتیبانی ایمنی غذایی و یا اهداف کیفیتی، مستندسازی تاریخچه و یا اصالت محصول، تسهیل ابطال و یا فراخوانی محصولات، شناسایی طرف های مسئول در زنجیره، تسهیل تصدیق هر نوع اطلاعات خاص در خصوص محصول، تبادل اطلاعات با ذینفعان و مصرف کنندگان.
به منظور طراحی و اجرای یک سیستم ردیابی موثر لازم است اهداف سیستم ردیابی تعریف شده و سپس معین شود که چه اطلاعاتی مقرر است که فرآیند اصلی طرح ریزی نیز شامل موارد زیر است:
تعریف محصول و یا اجزاء مرتبط، تعریف محموله، شناسایی محموله، مستندسازی جریان مواد شامل رسانه مورد استفاده برای مستندسازی، مدیریت داده ها، بازخوانی اطلاعات؛ که فرآیند فوق در بر دارنده مدیریت گزارشات ردگیری و ردیابی مرتبط با مواد خام و مسئولیت پذیری تمامی طرف های دخیل در فرآیند و اثبات به کارگیری یک سیستم مدیریتی می باشد.

صادق چراغی سرای ( دانشجوی کارشناسی ارشد گروه علوم دامی دانشگاه تبریز )
سید عباس رافت ( عضو هیئت علمی گروه علوم دامی دانشگاه تبریز )
نویسنده مسئول: صادق چراغی سرای